Ülkemizde ve İslam coğrafyasında son dönemlerde siyere olan ilgi artmıştır. Özellikle son birkaç yıldır ortaokul ve lise düzeyi örgün eğitimde “Hz. Muhammed’in (sas) Hayatı” başlığı altında bir siyer dersinin müfredata girmiş olması da bu ilginin artışına önemli bir katkısı olmuştur. Siyer öğretiminde meselenin sadece tarihi bir bilgi birikiminden ibaret olmadığı “Siyer Coğrafyası” başlığı altında değerlendirilebilecek oldukça zengin görsel malzeme ihtiyacı olan bir bölümün de bulunuyor olması da bu alanda ortaya konacak eserlerin farklı bir formatta olmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Son dönemlerde Atlas formatında yayınlanan eserler ile bu ihtiyacın bir nebze olsun giderilmeye çalışıldığı görülmektedir.
Siyer Yayınları tarafından ilk baskısı 2010 (6.baskı: 2016) yılında gerçekleştirilen Siyer Atlası, her düzeyde siyer okuyucusuna hitap eden bir özellikte hazırlanmış. Eser, siyer coğrafyası üzerine bir çok çalışmasıyla tanınan araştırmacı Sami b. Abdullah el-Mağlus’un“el-Atlasu’t-Tarihî liSireti’r-Rasûl (Ubeykan Yayınları, Riyad 2008)” eserinin açıklamalı notlandırılmış bir çevirisidir. Arapça orijinali ile karşılaştırıldığında çalışmanın sıradan bir tercüme eser olmadığı hemen anlaşılmaktadır. Zira mütercim Abdullah Karakaş’ın titiz tercümesi yanısıra siyer araştırmaları ile tanınan Muhammed Emin Yıldırım’ın eserin pek çok yerinde dipnotlar kısmında yer alan önemli ve ufuk açıcı açıklamaları ve özellikle Arapçasında metni zikredilmiş olmasına karşın kaynakları açıkça ifade edilmemiş olan bazı hadis ve siyer rivayetlerinin birincil kaynaklardaki yerinin tespit edilerek esere eklenmiş olması da eseri normal bir tercüme çalışmasından çok daha öte bir düzeye taşımış. Yine eserin son bölümünde yer alan Muhammed Emin Yıldırım’ın bir telif çalışması olan Siyer Kronolojisi de okuyucunun eserden istifadesini arttıran önemli bir husus olarak karşımıza çıkmaktadır. Kronolojide dikkat çeken önemli bir husus her ne kadar hicrî-miladî tarihlendirme tartışmaları sürmekte ise de- yaklaşık tarihlendirme bağlamında önemli sayılacak bir hicrî-miladî tarzın tercih edilmiş olması da dikkat çeken başarılı bir ayrıntıdır.
Eseri içerik olarak değerlendirecek olursak, çalışmanın 8 ana bölümden oluştuğu görülmektedir. Bunlara kısaca bir göz atalım.
Arap Yarımadası
Bu bölümde coğrafi konum olarak Arap Yarımadası’nın özellikleri anlatılmış. Güncel uydu fotoğrafları ve ölçekli olduğu görülen ki Atlas çalışmalarında bu önemli bir detaydır- çağdaş fiziki haritalar ile Arap Yarımadası’nın dünya üzerindeki konumu net bir şekilde ortaya konulmaya çalışılmış. Ayrıca bu bölümde ilk dönem İslam tarihi kaynaklarından ve Orta Çağ batılı kaynaklardan istifade edilen harita ve çizimler ile de konunun tarihsel boyutu da ele alınmış olduğu görülmektedir. Arap Yarımadası’nın Bazı Özellikleri alt başlığı altında ise bu bölgenin Hz. Adem’e kadar uzanan tarihsel köklerine işaret edilmiş. Peygamberler silsilesinden pek çok ismin bu topraklar ile bir şekilde yollarının kesiştiğini dair rivayetleri de aktarmak suretiyle yarımadanın kadîm geleneğine vurgu ile bölgenin insanlığın beşiği olduğuna düşüncesine yer verilmiştir.
Arap Yarımadası’nınsosyal yapısı
Bu kısımda yarımadanın sosyo-kültürel tarihi arka planının genel bir panaromasına yer verilmiş. Arapların Kökeni başlığı altında Arab-ı Badiye (Ad ve Semud vb.), Arab-ı Bakiye Arab-ı A’ribe (Kahtanîler: Himyerîler, Sebe ve Yemen halkları vb), Arab-ı Musta’ribe (Adnanîler: Hicaz, Tihame ve Necid bölgesi kabileleri) tasnifatıyla Arapların etnik köken bilgileri hakkında önemli malumatlar tablo ve şecere çizimleriyle desteklenerek aktarılmış. Ayrıca Hz. Peygamber dönemi öncesi Arap Yarımadası’ının çeşitli bölgelerinde kurulmuş kadîm devletler ve krallıklar hakkında bilgiler harita ve zengin görsellikler eşliğinde işlenmiş.
Hicaz Bölgesi
Siyer söz konusu olduğunda Hz. Peygamber’in (sas) yaşamından her döneminden pek çok izleri taşıyan Hicaz bölgesinin coğrafi-fiziksel özellikleri haritalar ile gösterilmiş. Yanısıra başta Mekke, Medine, Taif ve Hayber gibi önemli şehirlerin tarihsel süreçleri ve farklı yönleri, tarihi çizimler ve güncel fotoğraflarıyla detaylı bir şekilde ele alınmış.
Cahiliye dönemi
Siyasî durum, sosyo-kültürel ve ticari faaliyetler (panayırlar, pazarlar vb), dini altyapı, toplumsal algı, örf ve adetler başta olmak üzere Cahiliye dönemi pek çok yönleriyle detaylı bir şekilde önceki bölümlerde olduğu gibi oldukça zengin görsellikler eşliğinde aktarılmış.
Mekke dönemi
İlk dört bölümde Hz. Peygamber’in (sas) doğduğu çevre çeşitli yönleriyle tanıtılmaya çalışılmışken, bu bölümden itibaren ise kronolojik bir aktarım ile “Hz. Peygamber’in (sas) Doğumundan Hicretine Kadarki Hayatı” başlığı altında Mekke dönemi yılları ele alınmış. Fil olayı, Ficar savaşları, Hilfulfudûl, Nübüvvetin başlangıcı, Habeşistan hicretleri, Taif seferi, Akabe biatları vb pek çok önemli Mekke dönemi hadiseleri zengin görsellikler eşliğinde yer almaktadır.
Medine dönemi
İslam Toplumunun Kuruluşu, Gazve ve Seriyyeler ve İslam Daveti’nin Yaygınlaşması başlığı altında üç kısımda Medine dönemi incelenmiş. Kitabın hem içerik hem de görsellik bakımından en geniş ve zengin kısmı bu bölümde olduğu görülmekte. Özellikle gazve ve seriyyelerin her biri için müstakil bir hareket güzergahını gösteren haritalar, savaş bölgesi krokileri ve tablolar okuyucu tarafından meselenin daha iyi anlaşılması noktasında önemli katkılar sağlamakta. İslam Daveti’nin Yaygınlaşması altbaşlığı altındaki kısımda ise Hz. Peygamber’in (sas) çeşitli devlet başkanlarına gönderdiği davet mektupları orijinal resimleri Arapça-Türkçesi ile beraber sunulmuştur.
Resûlullah’ın (sas) kişisel özellikleri
Bu bölümde hilye geleneğinin daha modern bir formu ile karşılaşmaktayız. Başka Kur’an-ı Kerim’de Efendimiz’i tasvir eden ayetler olmak üzere çeşitli kaynaklardan derlenen bilgiler aktarılmış. Ayrıca yakın çevresinde bulunup da Hz. Peygamber’in (sas) kendilerini bir takım hususi görevler ile vazifelendirdiği şahsiyetler hakkında da bilgileri yer almakta. Son kısmında ise çeşitli müzelerde sergilenmekte olan Hz. Peygamber’in (sas) kişisel eşyalarının görsellerine yer verilmiş.
Siyer kronolojisi
Bu bölüm tercümeye esas orijinal eserde yer almayan, ancak oldukça önemli bir ihtiyaca cevap veren bu kısım Muhammed Emin Yıldırım tarafından hazırlanmış bir siyer kronolojisidir. Nübüvvet Öncesi, Mekke Dönemi ve Medine Dönemi olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır. Peygamber Efendimiz’in (sas) babası Abdullah’ın doğumdan başlayarak, Efendimiz’in naaşının defnine kadar toplamda 260 hadisenin hicrî ve miladi takvime göre sıralaması kısa açıklamalar ile tablo formatında yer almıştır.
Eser, Türkçe siyer literatüründe şu ana kadar mevcut Atlas formatında yayınlanmış çalışmalara kıyasla oldukça başarılı ve bu alanda çıtayı bir seviye daha yukarıya taşıyan bir çalışma olduğu muhakkak. Ancak bununla birlikte gelişen teknolojinin imkanları çerçevesinde eserin daha geniş kitlelere ulaşması ve istifadesinin çeşitlenmesi adına e-book, akıllı tahta ve telefonlara uyumlu uygulamalarının da bir an önce hazırlanmasının zarureti de ortadadır. Ayrıca eserin bir sonraki baskılarında detaylı bir dizin/indeks çalışmasının yapılması da alanın uzmanı araştırmacılar için eserden istifade noktasında daha yararlı olacaktır.