2011 Arap ayaklanmalarının ardından başlayan çatışmalar içindeki Libya ve Yemen, iç savaş sebebi ile göç veren iki olmakla beraber aynı zamanda ciddi oranda göç alan iki ülkedir. Bu dönemde, göçmenler tarafından çoğunlukla transit ülke olarak tasavvur edilen Libya ve Yemen, en nihayetinde pek çoğunun hedefine ulaşamadan iç savaşın içinde kalakaldıkları yerler olarak ortaya çıkmaktadır. Hedef ülkeye varamadan sınırlarda resmi hükümet ya da silahlı gruplar tarafından alıkonulan göçmenler, ülkelerine gönderilmek üzere göçmen gözaltı merkezlerinde tutulmaktadırlar. Her iki ülkede de hem resmi hükümet hem de muhalif ve diğer grupların kontrolünde olan pek çok göçmen gözaltı merkezi bulunmaktadır. Ortak olan özellik ise göçmenlerin asgari yaşam şartlarında bile uzak bu merkezlerde hayatta kalmaya çalışmalarıdır. Ancak iki ülkede iç savaşla mücadele ederken ve Yemen dünyanın en fakir ülkeleri arasında yer alırken göçmen gözaltı merkezlerindeki göçmenlerin durumu en az konuşulan konular arasında kalmaktadır.

Libya ve Yemen’in Göç Profili

Libya hem düzenli hem de düzensiz göçmenler için hem bir hedef ülke hem de transit ülke olması sebebi ile yıllardır göç alan bir ülkedir. Yemen’e kıyasla tarihsel olarak daha az yüklü bir göç geçmişine sahip olan Libya, 1960’larda petrol kaynaklarının keşfinin ardından göç alan bir ülke olarak karakterize edilmeye başlanmıştır. Bu ilk dönem göçlerde Mısır ve Tunus en çok göç veren iki ülke olarak başı çekmekteydiler. Bunun yanı sıra Libya, Avrupa’ya göçte transit ülke olarak var olagelmiştir.[1] 1990’larda ise Sahraaltı ülkelerden gelen göçmenler ağırlığı oluşturmuştur. [2]  Birleşmiş Milletler Uluslararsı Göç Örgütü (IOM) verilerine göre şu an ülkedeki göçmenlerin çoğu Nijer, Mısır, Sudan, Çad ve Nijerya’dan gelmektedir.[3] Göçmenlerin çoğu ise Avrupa’ya geçmek üzere Libya’ya gelen kişilerden oluşmaktadır.

Yemen, özellikle Afrika Boynuzu ülkelerinden gelen hem düzenli hem düzensiz göçmenlerin Körfez ülkelerine geçiş güzergâhlarındaki transit ülkedir. Yemen, Libya’ya benzer olarak transit ülke olarak tercih edilmektedir. Tarih boyunca hem dışa verdiği göçler ve ticaret yollarının kesişme noktasında olması sebebi ile aldığı göçlerle Yemen göç tarihi oldukça yüklü bir mirasa sahiptir. Ancak daha yakın tarihte Yemen’in düzenli ve düzensiz göç alan bir ülke haline gelmesi  özellikle 1990’larla birlikte daha belirgin hale gelmiştir.[4] Bu durum 1990 yılında Kuzey ve Güney Yemen’in birleşmesi ile[5] Afrika boynuzundaki ülkelerdeki çatışmalardan kaçmak isteyen insanlar için göreceli bir daha iyi yaşam umudunun artması ve Körfez krizini takiben yüzbinlerce Yemenli işçinin Suudi Arabistan gönderilmesini takiben gelişmiştir.[6] 1990’lı yıllarda Somali ve Etiyopya’dan Yemen’e yönelen göç belirgin şekilde hızlandırmıştır.[7] Günümüzde de bu iki ülkeden gelenler Yemen’deki en büyük göçmen grubu oluşturmaktadırlar. Bunların yanı sıra daha az sayıda ise Suriye, Irak ve Eritre gibi ülkelerden göçmenler ülkede bulunmaktadır.[8]

2011’deki Libya ve Yemen Ayaklanmalarını takiben yer yer başlayan çatışmaların birkaç yıl içinde iki ülkede de bir iç savaşa dönüşmüş olması ülkelerin göç verme hızını artırmış olsa da yaşanan savaşa rağmen bu iki ülke hâlâ çok ciddi rakamlarda göçmen almaktadır. Bunun başlıca birkaç nedeni vardır. İlk olarak, buralardaki istikrarsızlık ortamı göçmenlerin ülkeye giriş çıkışını kolaylaştırmaktadır. İkincisi siyasi parçalanmışlıklar ve güç boşluğu ekonomik krizin de tetiklemesi ile Libya ve Yemen’de göçmen ve insan kaçakçılığını artırmıştır. Marjinal gruplar bu yolla gelir elde ederken göçmenler de bu ülkelere girme fırsatı yakalamaktadır.[9] Son olarak iki ülkede hâlâ önemli bir geçiş noktası konumundadır. Libya Avrupa’ya Yemen ise zengin Körfez ülkelerine açılan kapı konumundadırlar.

Hukuki Bakımdan Göçmen Gözaltı Merkezleri

IOM tanımına göre göçmen göz altı merkezleri (detention centre [migration]), “kimlik tespiti, bir hak talebinin işlenmesi veya bir sınır dışı emrinin uygulanması gibi idari önlemleri kolaylaştırmak amacıyla göçmenlerin gözaltına alınması için kullanılan özel bir tesis”[10] olarak tanımlanmaktadır.

Devletlerin ülkeleri üzerinde uluslararası hukuk tarafından kendilerine tanınan tam ve münhasır yetkileri vardır. Bu sebeple devletler, yabancı kişilerin ülkeye giriş çıkışını belirleme ve bu kurallara uymayanları sınır dışı etme yetkisine sahiptir. “Devletlerin sınır dışı etme uygulaması ise göçmenlerin sınır dışı edilene kadar bir yerde tutulması sonucunu doğurabilmektedir” ve bu süreç idari gözetim olarak bilinmektedir.[11] Yabancıların göçmen gözaltı merkezlerinde tutulması, devletlerin hukuki yetkisi olsa da bireyin hareket özgürlüğü, temel insan haklarından biri[12] olması sebebi ile ilkesel olarak oldukça hassas bir incelmenin sonucunda, orantılılık çerçevesinde ve son çare olarak başvurulması gereken bir uygulama olması beklenmektedir. [13]

Göçmen gözaltı merkezlerinde göçmenlerin tutulma şartlarını ele almadan önce bir kez daha bunun son çare olarak başvurulması gerektiğinin ve buna alternatif olarak kayıt veya kefalet şartı ile serbest bırakma, belli bir alanda ikamet veya elektronik izleme[14] gibi seçeneklerin daha öncelikli olarak düşülmesinin önemi hatırlatılmalıdır. Gözaltı şartları her şeyden önce insan onurunu zedelemeyecek şekilde olmalıdır. Bu merkezler hapishane koşullarına benzerlik göstermemeli ve burada tutulan bireylerin temel gereksinimleri ve egzersiz ve spor, kitap ve dini ibadet gibi ihtiyaçları da karşılanmalıdır.[15] Hiçbir çocuk göçmen göz altı merkezlerinde tutulmalıdır.[16] Dahası buralardaki görevli personeller insan hakları, kültürel farkındalık ve cinsiyet eşitliği gibi konularda eğitilmelidir.

Libya ve Yemen’deki Göçmen Gözaltı Merkezlerindeki Durum

Libya’da ülkenin kuzeyi Avrupa’ya geçişin sınır hattı olması sebebi ile göçmen gözaltı merkezlerinin yoğunlaştığı ana bölgedir. BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR) Ağustos rakamlarına göre Libya’daki göçmen gözaltı merkezlerinde 2706 civarında kişi tutulmaktadır.[17]

Libya’daki göçmenlerin zorla çalıştırıldığı, dövüldüğü, tecavüze ve işkenceye uğradığı[18] ve hatta öldürüldüğü kaydedilmektedir.[19] Dahası göçmenler bu merkezlerde farklı hastalıklara yakalanarak hayatını kaybetmektedirler. Özellikle tüberküloza yakalanan onlarca göçmenin Libya’daki merkezlerde hayatını kaybettiği bilinmektedir. [20] Hâlâ ülkede savaşın devam etmesi ise bunların yanı sıra göçmenlerin hayatını tehdit eden en büyük sorunların başında gelmektedir. Öyle ki 2019 yılında Libya’daki savaşın tarafları arasındaki çatışmalar esnasında Tajoura Gözaltı Merkezi’ne hava saldırısı yapılmış ve elliden fazla göçmen hayatını kaybetmiştir. [21]

Yemen’deki göçmen gözaltı merkezleri Suudi Arabistan’a çıkış olan kuzeyde ve resmi hükümet kontrolü altındaki güney bölgelerde özellikle Aden civarında yoğunlaşmaktadır. Yemen’deki göçmen gözaltı merkezlerinde de durum Libya’dakinden farklı değildir. Yemen dünyanın en fakir ülkeleri arasında yer almaktadır ve kendi halkı için açlıkla savaşırken göçmen gözaltı merkezlerindeki bireylerin sorunlarına cevap verebilecek durumda değildir. Bunun yanı sıra göçmenlerin işkenceye uğradığı hatta bu sebeple ölümler yaşandığı kaydedilmektedir.[22] Savaşın devam etmesi göçmen gözaltı merkezlerindeki göçmenlerin hayatına yönelik en büyük tehditlerden biridir. Son birkaç yıldır taraflar arasındaki saldırılar ya da farklı askeri güçlerin ateş açması sonucu onlarca göçmen hayatını kaybetmiştir.[23]

Değerlendirme

Libya ve Yemen transit ülke olmaları sebebi ile yoğun göç alan iki ülkedir. İki ülkede de bu yoğun göçe bağlı olarak birçok göçmen gözaltı merkezleri mevcuttur. İki ülkede de iç savaşın devam etmesi sebebi ile hem resmi hükümet hem de farklı silahlı grupların kontrol ettiği göçmen gözaltı merkezlerine ve burada tutulan göçmen sayısına dair net rakamlara ulaşılamamaktadır. Ancak buralardaki göçmen gözaltı merkezlerindeki durumun ciddiyeti farklı kurumlar tarafından pek çok kez dile getirilmiştir. Uluslararası hukukun sınırlarını çizdiği temel şartların neredeyse hiçbirini sağlamayan merkezlerde göçmenler uzunca süreler tutulmaktadır. Salgın hastalık, işkence ve çatışmalar sebebi ile pek çok göçmen buralarda hayatını kaybetmektedir. Uluslararsı kurum ve örgütlerin iki ülkede de buralarda tutulan insanlar için çalışmaları olsa da bunlar yeterli gelmemektedir. Uluslararası siyasette ve ülke bazlı politikalarda ise süregiden savaş ortamında göçmen gözaltı merkezlerindeki şartların ve buradaki insanların durumu en az gündeme alınan konular arasında kalmakta olduğu ve buradaki insanların seslerine kulak verilmediği görülmektedir.

Dipnotlar

[1] Ayşenur Aygül, “Bireyin Özgürlük Hakkının Sınırı ve Devletin Münhasır Egemenliği: Libya’daki Göçmen Gözaltı Merkezleri”, 2020, Göç Araştırmaları Vakfı. Bk. https://www.academia.edu/80914333

4 Christine Aghazarm, Patrice Quesada, ve Sarah Tishler, “Migrants Caught in Crisis, The IOM Experience in Libya” (Geneva, 2012), 10, https://publications.iom.int/system/files/pdf/migrationcaughtincrisis_forweb.pdf.

[3] IOM,  “Migrant Libya Report,” February-April 2022, https://displacement.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1461/files/reports/DTM_Libya_R41_Migrant_Report_FINAL.pdf

[4] Marina de Regt, “Ethiopian Women’s Migration to Yemen,” Arabian Humanities, 2012, https://journals-openedition.org.translate.goog/cy/1853?gathStatIcon=true&lang=en&_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=tr&_x_tr_hl=tr&_x_tr_pto=sc

[5] IOM, “Pilot Study: Ethiopian Migrant Labourers on Qat Farms in Rada,” Yemen, 2014, https://publications.iom.int/system/files/pdf/qat_yemen.pdf

[6] Marina de Regt, “Migration To and Through Yemen: The Case of Migrant Domestic Workers,” 2007, https://documents.aucegypt.edu/Docs/GAPP/MarinadeRegt.pdf

[7] Henry Wilson-Smith, “On the Move in a War Zone: Mixed Migration Flows to and through Yemen”, Migration Policy Institute, 2019, https://www.migrationpolicy.org/article/mixed-migration-flows-yemen-war-zone and Euro-Med Human Right Monitor & SAM, “Ra’s al `Arah: Ethiopian Migrants’ Path to Hell,” https://euromedmonitor.org/uploads/reports/en-ye.pdf

[8] Migrants & Refugees, “Country Profiles: Yemen, Migrants Refugees,” https://migrants-refugees.va/country-profile/yemen/

[9] Matteo Capasso vd., “Libya Country Report”, 2019, 23, https://static1.squarespace.com/static/5afd4286f407b4a0bd8d974f/t/5df25c4673bd3911931d2927/1576164430045/Libya+-+Country+Report+Final.pdf.

[10] IOM, “International Migration Law: Glossary on Migration,” 2019, https://publications.iom.int/system/files/pdf/iml_34_glossary.pdf

[11] Aygül, “Bireyin Özgürlük Hakkının Sınırı ve Devletin Münhasır Egemenliği: Libya’daki Göçmen Gözaltı Merkezleri,”2020

[12] İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 3 ve 9. Maddeleri (http://www.unicankara.org.tr/doc_pdf/h_rigths_turkce.pdf), Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’nin 9. Maddesi (https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/53-73.pdf) ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 5. Maddesi (https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_TUR.pdf).

[13] IOM, “Immigration Detention And Alternatives to Detention”, 1, erişim 01 Eylül 2020, https://www.iom.int/sites/default/files/our_work/ODG/GCM/IOM-Thematic-Paper-Immigration-Detention.pdf.

[14] “Internatıonal Standards On Immıgratıon Detentıon And Non-Custodıal Measures, International Migration Law Information Note”, 8.

[15] “Mahpusların Islahı İçin Asgari Standart Kurallar,” https://www.ombudsman.gov.tr/contents/files/876b6–Mahpuslarin-Islahi-Icin-Asgari-Standart-Kurallar.pdf

[16] IOM, “Quarterly Migration Overview,” October-December 2021, https://yemen.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1176/files/documents/en-iom-yemen_migration-overview-q4_v4.pdf

[17] UNHCR, “Update Libya,” 23 Ağustos 2022, https://reliefweb.int/report/libya/unhcr-update-libya-23-august-2022-enar

[18] Medecins Sans Frontiers, “Out of Libya: Opening Safe Pathways for Vulnerable Migrants Stuck in Libya,” June 2022, https://www.aerzte-ohne-grenzen.de/sites/default/files/2022-06/Out-of-Libya-Report.pdf

[19] Al Jazeera, “Libyan Detention Centre Guards Kill Six Migrants Amid Crackdown,” 8 Ekim 2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/10/8/libya-guards-kill-migrants-shooting-libyan-detention-centre-amid-crackdown

[20] UN News, “Libya’s Migrants and Refugees With Tuberculosis ‘Left to Die’ in Detention Centres,”  https://news.un.org/en/story/2019/06/1040011

[21] Global Detention Project, “Global Detention Project Annual Report 2019”, 2019, https://www.globaldetentionproject.org/global-detention-project-annual-report-2019.

[22] Middle East Eye, “Yemen Government Accused of Torture, Rape and Murder of African Migrants,” 2018, https://www.middleeasteye.net/news/yemen-government-accused-torture-rape-and-murder-african-migrants

[23] Human Rights Watch, “Yemen: Scores Die in Migrant Detention Center Fire,” 16 Mart 2021, https://www.hrw.org/news/2021/03/16/yemen-scores-die-migrant-detention-center-fire