Tarih mi Tarihler mi?
Döngüsel ve İlerlemeci Tarih Anlayışı Ekseninde İbn Haldun

Prof. Dr. Recep Şentürk

İbn Haldun Üniversitesi Öğretim Üyesi

Tüm insanlık tarihi tek yönlü ve zorunlu çizgisel bir ilerleme içinde midir? Bu soruya olumlu cevap verenlere göre insanlığın “büyük harfle” tek bir Tarih’i vardır. İlerleme düşüncesi, toplumsal evrim düşüncesine dayanır. Toplumsal evrim düşüncesini savunanlar aynı zamanda ilerlemeci tarih anlayışını da benimserler. Evrim ve ilerleme zorunlu olarak birlikte var olan ikiz düşüncelerdir; biri olmazsa diğeri olamaz.

Modern tarih yazımı, insanlık tarihinin başından sonuna kadar devam eden çizgisel ve tek yönlü ilerleme anlayışına dayalı bir kurgudur. Bu kurgunun çok farklı şekilleri vardır ama hepsinin merkezinde Batı Avrupa vardır. Bu Avrupa merkezci ilerlemeci kurgu Batılılaşma döneminde Türkiye’de de resmen benimsenmiştir. Günümüz Türkiye’sinde resmî tarih anlatısı bu ilerlemeci kurguyu yansıtır. Resmî tarih anlayışımız, ilerlemeci yaklaşımı sanki doğal ve evrensel bir yaklaşım gibi sunar.

Ancak, başta İbn Haldun üzere, tüm Müslüman tarihçiler, Osmanlı tarihçileri ve birçok Batılı tarihçiye göre büyük harfle “Tarih” yoktur, küçük harfle “tarih” veya “tarihler” vardır. Daha açık bir ifadeyle, tüm insanlığın tek bir istikamette zorunlu ilerleyen ortak bir tarihi yoktur; farklı medeniyetlerin ve toplumların kendilerine has tarihleri vardır. Modern döneme kadar tarih felsefesi alanına bu düşünce hâkim…